İfade özgürlüğü, bir bireyin veya bir grup bireyin farklı konular hakkındaki inançlarını, düşüncelerini, fikirlerini ve duygularını hükûmet sansüründen muaf olarak ifade etme hakkı anlamına gelir ve Birleşmiş Milletler tarafından İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde ilan edilmiştir. Avrupa Birliği’nin 2000 yılında yayımlanan temel kanunlarının 11. maddesine göre:
- Herkesin ifade özgürlüğü vardır. Bu hak; insanların fikirlere sahip olma ve bilgiyi halk otoritesi olmadan, sınırsızca alma ve verme hakkını tanır.
- Özgürlük ve basın kuruluşlarının çoğulculuğuna saygı duyulmalıdır.
İfade özgürlüğü toplumun ilerlemesi ve insanların gelişmesi için esaslı koşullardan biri olan demokratik toplumun esas temellerinden birini oluşturmaktadır. Örneklerine bakıldığında refah seviyesinin yüksek olduğu yerlerde ifade ve basın özgürlüğünün başarılı şekilde korunduğunu görebiliriz.
İfade özgürlüğü, görüş sahibi olma özgürlüğü, bilgi ve düşüncelere erişim özgürlüğü ve bilgi ve düşünceleri yayma özgürlüğü biçiminde üç farklı özgürlüğü bünyesinde barındırmaktadır. Birçok hakka bünyesinde yer verdiği için de demokrasiyle arasında doğrudan bir bağlantı vardır. Bu bağlamda hakkın mevcudiyeti, demokrasi için diğer koşullar yanında olmazsa olmaz bir başka koşul oluşturur. Bilgi ve düşüncelere erişim özgürlüğü ise medya organlarının kamuya arz ettiği basılı, sesli, görüntülü vb. içeriklere erişim; internette bulunan içeriklere erişim; kitap, gazete, dergi, radyo veya televizyon gibi araçlara erişimi kapsar. Bu özgürlük ile halkın kamuyu ilgilendiren tartışmalar kapsamındaki haber ve fikirlere ulaşmasına imkân tanınması amaçlanır ve kamuyu ilgilendiren tartışmalara katılımın sağlanması demokratik çoğulculuk için vazgeçilmez nitelikte görülür.
Sınır Tanımayan Gazeteciler (Reporters Without Borders) tarafından her yıl yayımlanan Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’nin 2020 verilerine göre listenin ilk beşini Norveç, Finlandiya, Danimarka, İsveç ve Hollanda oluştururken Kuzey Kıbrıs 77’inci, Türkiye ise 154’üncü sırada yer almaktadır. Kısaca endeksin kriterlerini değerlendirecek olursak anket, ülkelerinin medya bağımsızlığı ve gazetecilerin güvenlik ve özgürlüğüne saygı açısından performansı gibi kriter kategorilerine odaklanmaktadır.
- Çoğulculuk: Görüşlerin medyada temsil edilme derecesini ölçer.
- Medya bağımsızlığı: Medyanın siyasi, hükûmet, ticari ve dinî güç ve nüfuz kaynaklarından bağımsız olarak işleyebilme derecesini ölçer.
- Çevre ve otosansür: Haber ve bilgi sağlayıcıların faaliyet gösterdiği ortamı analiz eder.
- Yasal çerçeve: Haber ve bilgi faaliyetlerini düzenleyen yasal çerçevenin etkisini ölçer.
- Şeffaflık: Haber ve bilgi üretimini etkileyen kurum ve prosedürlerin şeffaflığını ölçer.
- Altyapı: Haber ve bilgi üretimini destekleyen altyapının kalitesini ölçer.
- Taciz, şiddet: Değerlendirilen dönemde gazetecilere ve medyaya yönelik taciz ve şiddet eylemleri hakkında toplanan verileri değerlendirir ve şiddet düzeyini ölçer.
Rapor, Kuzey Kıbrıs’ın basın özgürlüğünün başarılı seviyelerde seyrettiğini ancak ticari çıkarlara sahip (örneğin kumarhane ve oteller) kurumların medya sahipliğindeki artışlarının oldukça problem yarattığını belirtmekte. Ayrıca Türkiye’nin Kıbrıs’a yönelik politikaları kapsamında, gazetecilerin üzerindeki hızla artan baskıya dikkat çekmekte. Raporda yer alan başka bir detay ise geçtiğimiz cumhurbaşkanlığı seçimleri sırasında bazı haber kurumlarının, Türkiye ile anlaşmazlık içerisinde olan lider Mustafa Akıncı’nın seçimlerde en popüler aday olduğunu gösteren anketin sansürlenmiş olduğu iddiaları ve bu müdahalenin ardından iki gazetecinin istifa etmesi de yer almakta.
Devam etmeden önce ülkemizde basın özgürlüğünün 1985 KKTC Anayasası ile garanti altına alınmış anayasal bir hak olduğunu hatırlatmak isterim.
KKTC Anayasası’nın ikinci kısmında yer alan Hak ve Özgürlükler Bölümündeki 26. maddede şu ifadeler yer almaktadır:
Madde 26 Basın Özgürlüğü
- Yurttaşlar için basın ve yayın özgürdür, sansür edilemez.
- Devlet, basın, yayın ve haber alma özgürlüğünü sağlayacak önlemleri alır.
- Basın ve haber alma özgürlüğü, kamu düzenini, ulusal güvenliği veya genel ahlakı korumak, kişilerin şeref, haysiyet ve haklarına tecavüzü, suç işlemeye kışkırtmayı önlemek veya yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak için yasa ile sınırlanabilir.
- Yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, yasa ile belirtilecek sınırlar içinde, mahkeme veya yargıç tarafından verilecek kararlar saklı kalmak üzere, olaylar hakkında yayın yasağı konamaz.
Bu yasaların ışığında, önceki yıllarda listede yer aldığımız 74. sıradan 77. sıraya düşmemize sebep olmuş güncel olaylardan bir tanesi tartışmasız basın tarihimizin kara lekesi 22 Ocak 2018 tarihinde Afrika gazetesine karşı düzenlenen linç girişimidir. Gazetenin o gün attığı manşete tepki olarak gazete binası önünde toplananlar, binanın camlarını ve tabelasını kırmış ve bununla kalmayan bir grup gösterici meclis binasının çatısına çıkıp Türkiye bayrağı açmıştı. Afrika gazetesi önünde düzenlenen linç girişimi basın ve ifade özgürlüğüne karşı düzenlenen en büyük saldırı olmakla beraber ülkemizdeki ifade özgürlüğünü derinden yaralamıştı. Bulunduğumuz coğrafya ve yakın ilişkilerde olduğumuz ülkeler başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde bağımsız habercilik yapmaya çalışan gazeteciler hapse girmekte, kötü muameleye maruz kalmakta, sansüre uğramakta, “vatan haini” olarak yaftalanmakta hatta ölüm tehditleri almaktadır. Basın özgürlüğüne yönelik tehditler Afrika örneğinde de olduğu gibi demokrasileri tehlikeye atmaya devam etmektedir.
İfade özgürlüğü politikacıların dokunulmazlığı ya da gazetecilerin ayrıcalığı olarak görülmemelidir. Günlük çalışmalarında basıncılar sadece her yurttaşın sahip olduğu ifade özgürlüğü haklarını kullanmaktadırlar. Ayrıca basın çalışanları çok sayıda sesin duyulmasını sağlamakla beraber, haber, bilgi, fikir, yorum ve görüşlerini halka sunup yetkilileri sorumlu tutarak halka karşı olan sorumluluklarını en iyi şekilde yerine getirip getirmediklerini sorgulayabilecek bir platform sağlamakla yükümlüdürler. Bu yükümlükleri yerine getiren gazetecilerimize ve kuruluşlara devlet insanı veya siyasi kuruluşlar dâhil olmak üzere kimse ölüm tehditleri savuramaz, linç girişiminde bulunup bina camlarını kırıp tabelalarını indiremez, vatan haini olarak yaftalayamaz veya “ucuz ve onursuz” yakıştırmalarında bulunamaz. Alternatif olarak basın çalışanlarının herhangi bir iftirada bulundukları ve görevlerini kötüye kullandıkları düşünüldüğü taktirde, demokrasi tehlikeye atılmadan yargıya başvurulur ve sorun yargı sistemi üzerinden çözümlenir.
Kaynakça
Site editörleri. Detailed Methodology. Reporters Without Borders.
Karan, U. (2021). İfade Özgürlüğü Nedir?- Özneler, Kapsam, İçerik, Araçlar. Sarkaç.
Site editörleri. (2020). İfade Özgürlüğü. Vikipedi.
Site editörleri. (2019). Afrika Gazetesini Susturamayacaklar. Yenidüzen.
Fotoğraf için tıklayınız.